[Boek] Geschiedenis van de Nederlandse slavenhandel – P.C. Emmer

De historicus P.C. Emmer, voormalige hoogleraar Geschiedenis aan de Leidsche Universiteit, is specialist op het gebied van kolonialisme, migratie en slavernij. Hij schreef al een zevental werken op dit gebied en hij is ook geregeld aanwezig in het publieke debat. In zijn achtste en meest recente boek poogt hij een genuanceerd beeld te geven van het aandeel van Nederland in de slavenhandel. Daartoe doorloopt hij de volledige (voor-)geschiedenis van de Nederlandse slavenhandel en maakt hij zeer verhelderende vergelijkingen met andere landen en andere handelspraktijken. Tevens gaat hij in op een aantal morele vragen.  

Emmer behandelt de trans-Atlantische slavenhandel, waar en hoe men bij de Afrikaanse kust slaven ophaalde, de omstandigheden rond de oversteek van Afrika naar West-Indië, de routes via West-Afrika en Midden-Amerika en de achtergronden van de beslissingen om in de slavenhandel te stappen. Verder komen ook de planters en de plantages in de Nieuwe Wereld aan bod en wie er uit Nederland vertrokken naar de ‘nieuwe wereld’. Emmer geeft een overzicht van vraag en aanbod van de slaven en wat het allemaal financieel opbracht. Hij schetst ook hoe de uiteindelijk afschaffing van het Nederlandse aandeel in de slavenhandel leidde tot illegale slavenhandel en de aanvoer van contractarbeiders uit Azië. Tenslotte stelt hij de vraag naar ‘ereschuld’ en andere morele kwesties.

Emmer is duidelijk goed thuis in de materie en weet menigmaal kritische beweringen overtuigend te weerleggen, bijvoorbeeld dat de officiële afschaffing van de slavenhandel nauwelijks effect zou hebben gehad. De slavernij is echter nog wel in de huidige wereld  aanwezig. Emmer schrijft:

Was de slavenhandel een belangrijke motor voor de hele Nederlandse economie? Zou ons land zonder die handel een heel andere en veel minder florissante economische groei hebben gekend? Het ziet ernaar uit dat de Staten-Generaal het bij het verkeerde eind hadden. Inderdaad was de slavenhandel voor de buitenlandse handel van ons land van enig belang, maar niet voor de Nederlandse economie als geheel. Dat blijkt uit de cijfers.

Bij de verovering van Afrika na 1870 hebben de koloniserende mogendheden geprobeerd een einde aan de slavenhandel en slavernij in Afrika te maken, maar het is zeer de vraag of deze instituties echt zijn uitgeroeid. In ieder geval schat de organisatie Slavery International, de nieuwe naam voor de vroegere Anti-Slavery and Aborigines ‘Protection Society, het aantal moderne slaven wereldwijd thans op 40,3 miljoen. Dat zijn slachtoffers van gedwongen arbeid, schuldslavernij, mensensmokkel, erfelijke afhankelijkheid, kindslavernij en gedwongen kindhuwelijken. 

Deze grondige studie zal voor velen een openbaring zijn. Het blijkt bijvoorbeeld dat maar een zeer klein gedeelte van de Nederlandse bevolking bij de slavenhandel betrokken was, dat de  Nederlandse kooplui eenvoudig gebruik maakten van een bestaand aanbod van slaven die door Afrikanen zelf werden aangeleverd, en dat het gewone personeel moest werken in barre omstandigheden waarbij velen de dood vonden. Het boek sluit goed aan bij het huidige debat en is makkelijk leesbaar. Hoewel geschreven voor een breed publiek is het ook uitgebreid voorzien van bronnen voor wie zich verder wil verdiepen.

Een nadeel van het boek is dat de schrijver wellicht wat te ver gaat in zijn morele afkeuring, wat de lezer die gewoon de feiten wil leren kennen nogal ophoudt. Verder is het een misser dat de schrijver probeert het taboe te omzeilen over de grote rol die Joden hebben gespeeld in de trans-Atlantische slavenhandel, als scheepseigenaren, plantagehouders en aandeelhouders. Emmer doet dit door de officieren en bemanningsleden op te tellen bij deze Joodse betrokkenen en dan te concluderen dat het Joodse aandeel in de slavenhandel maar zeer gering is. Het spreekt echter vanzelf dat de rol van een eenvoudige scheepsjongen in de slavenhandel aanzienlijk kleiner is dan die van een financier. Joodse publicaties uit die tijd geven een eerlijker beeld: die bejubelen juist de voorname rol van Joden in de Nederlandse slavenhandel.

Al met al is deze studie echter een rijke bron van feiten voor deelnemers aan het debat over de slavenhandel, dat nog lang niet is uitgewoed. We zouden het boek kunnen vergelijken met de werken van de Franse historicus en Afrikakenner Bernard Lugan, bekend van de uitspraak ‘alle volkeren hebben slavernij bedreven, maar enkel de blanken hebben haar afgeschaft’.

————

Geschiedenis van de Nederlandse slavenhandel
Januari 2019 – Nieuw Amsterdam
336 bladzijden Nederlandstalig
€ 22,99