“Het nationalisme in Vlaanderen is zo goed als dood” zegt Etienne Vermeersch, zowat de bekendste emeritus professor in de filosofie in het Vlaamse land. Merkwaardig, merken velen op. Vlaams-nationalistische partijen hebben misschien nooit zoveel stemmen gehaald als vandaag.
‘Dat heeft niets met nationalisme te maken,’ zegt Vermeersch in Knack, ‘maar wel met heel specifieke problemen en eerlijke verdelingen. Als de Nederlanders en de Duitsers het eens zijn over Griekenland, dan denken ze ook alleen maar aan hun belangen en hun portemonnee. Niet aan nationalisme of romantiek. Hier is dat net hetzelfde. Stel dat er vanaf volgend jaar transfers zouden plaatshebben van zuid naar noord: wie is er dan voor de splitsing van het land, denkt u?’.
Vermeersch meent dus dat het nationalisme in Vlaanderen vooral een “centennationalisme” is: de rijken willen van de armen af, en zijn daarom nationalistisch. Als de rollen omgekeerd waren stoppen ze met nationalistisch te zijn. En je hoort inderdaad van vele flaminganten dat argument van de transfers regelmatig als een van de belangrijkste redenen waarom België zou moeten splitsen. Ik durf daarover van mening verschillen. De transfers kunnen me weinig schelen, wél de manier waarop het geld wordt gebruikt. Dit geldt voor alle herbestemmingen van belastinggeld. Een corrupte ambtenaar in Wallonië is niet erger dan een corrupte ambtenaar in Vlaanderen. Toch lijkt de Vlaamse Beweging aan bloedarmoede te lijden. Er wordt weinig aanzet gegeven tot analyse, er is weinig ruimte voor zelfreflectie en men verstart in een roestig denken dat geen zoden aan de dijk zet. Dood is het nationalisme niet, want de radicale IJzerwake trekt drie keer meer volk dan de gematigde IJzerbedevaart. En toch die armoede. Ligt deze vorm van comfortabele luiheid misschien aan het succes van Vlaams-nationalistische partijen?
“Gij zijt genen echte nationalist! Want een nationalist denkt zo en zo en zo!”. Ik hoor het vaak passeren. Mensen die denken te weten waar het nationalisme om draait, bewijzen juist dat het nationalisme onnoemelijk veel gezichten heeft. Dat maakt het inderdaad een moeilijk concept om uitspraken over te doen. We geven er graag zoveel definities aan, maar je kan het helemaal deconstrueren totdat het gewoon een eenvoudige grondhouding is: “ik ben van dat land en ben die en die gewoonten gewoon, dus voel ik mij daar thuis”. Ergens zich thuisvoelen is ideologie-loos. Je hebt geen ideaal systeem nodig om je omgeving zinvol te vinden. En daar kan je alle richtingen mee uit. Je hoort wel eens zeggen dat een nationalist geen liberaal of marxist kan zijn, maar toch is het nationalisme in eerste instantie een liberale ideologie geweest. En ook de marxisten zijn ermee gaan lopen toen bleek dat het internationalisme een dode mus was. De natie, of die nu onafhankelijk is of niet, heeft én geeft “zin”.
Dit betekent niet dat iemand die zich als Vlaming beschouwt ook meteen een nationalist is. Een sterker wordend of afzwakkend nationalisme duidt overigens op veranderende prioriteiten. Wanneer het land onder vuur ligt, versterkt het nationalisme. Wanneer het land in harmonie verkeert, verzwakt het nationalisme. In dit opzicht is nationalisme iets “reactiefs”: het reageert op een veranderende wereld. Er is geen nood aan radicale praat, wanneer er het land in harmonie is. En omgekeerd is het geen tijd om flauwte, wanneer men roept om krachtdadigheid. Toch kan nationalisme ook pro-actief werken en zelfs een scheppende kracht hebben. En dit niet alleen als een legitimatieinstrument voor de “natiebouwers”. Deze kracht buigt op een veel oudere kracht die gemeenschappen van mensen verbindt met elkaar. Het nationalisme is slechts een van de gezichten van deze gemeenschapsbindende kracht.
Het nationalisme is niet dood, zoals de heer Vermeersch proclameert. Enkel Frankrijk en de VS zouden nog een sterk nationalisme kennen, meent hij. Kijk echter voorbij deze twee vanzelfsprekende landen, Etienne. Kijk naar een veranderende wereld buiten de Westerse wereld en zie een nationalisme dat allesbehalve dood is. Kijk naar een emanciperend nationalisme, dat het juk van koloniale en supra-nationale machten van zich af wil werpen. Hoor de roep naar zelfbeschikking, zonder marionetten aan de top. Hoor de volkeren hun ketens van zich afwerpen. Dat is een vorm van nationalisme dat levensvatbaar is en een belangrijke rol heeft te spelen.